De eerstejaars van onze opleiding zijn nu net weer begonnen met het vak Gebieden in Mondiaal Perspectief (kortweg, GIMP). Hier leer je kennis maken met het schrijven van een academisch paper (en een hele hoop andere vaardigheden, sommigen interessanter dan anderen). Zo’n twee jaar geleden begon ik ook aan dit vak, waarbij ik koos voor de regio Rusland. Een van de onderwerpen betrof het voor mij mysterieuze Kaliningrad; typisch een plek die je wel eens op een kaart ziet en denkt ‘goh, dat is eigenlijk gek’ en daarna weer nuttige dingen gaat doen met je leven (of niet). Het leek me interessant om deze plek uit te gaan diepen, in het bijzonder de grensregio, in mijn paper en achteraf gezien is het ook een mooi onderwerp voor een Oikosartikel, dus bij deze.

Kaliningrad kwam in 2016 in het nieuws doordat Rusland raketsystemen geplaatst had in het gebied, als reactie op de komst van NAVO troepen naar het buurland Litouwen.  Kaliningrad heeft door zijn huidige fysieke positie, zijnde een exclave van Rusland en een enclave binnen de EU, ook een bijzondere politieke positie. Deze positie is ontstaan met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en sterk veranderd door het toetreden van Polen en Litouwen tot de EU in 2004.

In een vrij ver verleden was Kaliningrad nog Königsberg en behoorde het tot Oost-Pruisen, maar ik zal het hebben over de meer recente tijd waarbij het gebied tot de SU en Rusland behoorde. In de Sovjet periode was Kaliningrad al een belangrijke strategische plek op militair gebied. Er waren veel soldaten gestationeerd en voor buitenstaanders was het gebied volledig ontoegankelijk. Ondanks de ligging tussen Sovjetstaten was het gebied dus ook toen al afgesloten, vooral om de militaire strategieen zoveel mogelijk geheim te laten. Na 1991 wees Gorbatsjov een aantal Free Economic Zones (FEZ’s) aan om de economie van het nieuwe Rusland te stimuleren. Kaliningrad was een van deze zones geworden, in de hoop als verbinding met Europa te werken. De marinebasis bleef echter wel in Kaliningrad, de andere militaire activiteiten zwakten af. Grensverkeer tussen Polen en Kaliningrad was tot 2003 vrij van visumplicht, om de regio op deze manier te verbinden. Met de toetreding tot de EU van Polen kwam er toch een visum om tussen beide gebieden te mogen reizen. Ook gingen zowel Polen als Litouwen op dat moment tot het Schengenverdrag behoren, wat zorgde dat de grens tussen de gebieden ook een buitengrens werd. Onderhandelingen over meer reismogelijkheden tussen de gebieden werden al gauw slachtoffer van politiek gesteggel tussen alle partijen. In 2012 kwam er toch een verdrag tussen Polen en Rusland om een zogenaamde ‘Small Border Traffic Zone’ (SBT zone) te creëren, waarbij verkeer van de grensgebieden onderling vrij werd gemaakt. De gebieden die hiertoe behoorden zijn zichtbaar op figuur 2, en laten zien dat slechts een beperkt deel van de bevolking hiervan kon profiteren. Onderhandelingen over eenzelfde zone in de grensregio met Litouwen zijn geprobeerd, maar helaas vastgelopen door politieke spanningen.

Kaart van gebieden die vallen onder de SBT-zone (in grijs) (Domaniewski & Studzinska, 2016)

Qua economische ontwikkeling is de grote groei van Kaliningrad uitgebleven. De Russische overheid verkleinde al snel de economische vrijheden van het gebied uit angst om macht te verliezen (Diener & Hagen). Na het grotendeels verdwijnen van de militaire activiteiten moest er toch een alternatief gevonden worden. Dit werd gevonden in industriële activiteiten en export, al moest dit wel sterk ondersteund worden vanuit de staat. Dit werkte op korte termijn, maar gaf al snel problemen door een gebrek aan concurrentiekracht. Ook later is door de overheid geprobeerd om de economie te stimuleren, maar de SBT zone bracht de grootste economische impuls. De Polen gaan naar Rusland voor inkopen en andersom, zowel particulieren als bedrijven. Hierdoor raakt de grensregio meer verbonden en neemt de totale economische activiteit ook toe. De economieën zijn diverser geworden en de productiviteit is toegenomen. Hier moet wel bijgezegd worden dat de handelsbalans vrij sterk positief is voor Polen, waardoor economisch gezien zij dus meer lijken te profiteren. Ook is er meer smokkel ontstaan door de vrije grensovergang. Maar al met al is de uitwerking van de SBT zone vooral positief voor beiden.

Binnen Kaliningrad is wel verdeeldheid tussen mensen die meer naar Europa neigen en mensen die zich juist meer willen binden met het Russische moederland. Dit komt ook omdat in de Sovjettijd de volledige bevolking is gezuiverd en vervangen door trouwe communisten. Wel is de populatie vrij stabiel in Kaliningrad, net als in de grensregio van Polen. In Litouwen is sprake van krimp, vooral omdat jongeren wegtrekken naar plekken elders in Europa. De gesloten situatie van Kaliningrad heeft in dat opzicht dus ook voordelen.

Echter maken wel steeds meer mensen gebruik van het verdrag, niet alleen voor inkopen. Er wordt ook steeds meer toerisme bedreven, zowel voor evenementen en korte reizen als om verder te reizen. Ook werken mensen over de grens, iets wat voor het verdrag absoluut niet denkbaar was. Daarnaast studeren Russische studenten steeds vaker in Polen, ondanks de hogere prijs van studeren aldaar. Veel Kaliningraders trekken in hun oriëntatie steeds meer naar het westen, maar anderzijds leren ook meer Polen Russisch omdat zij dat nuttig vinden binnen de grensregio. De beide gebieden raken op allerlei fronten dus steeds meer verbonden met elkaar.

De grensregio van Kaliningrad laat twee tegenovergestelde gezichten zien: enerzijds de oplevende Pools-Russische grens met toenemende economische activiteit en toenadering door de SBT zone; anderzijds de gesloten Litouws-Russische grens waar eigenlijk niets veranderd is sinds de Sovjettijd. De SBT zone heeft ook zeker nadelen, maar overwegend zijn de uitwerkingen positief voor beiden. Het is een voorbeeld van goedlopende samenwerking met het toch vaak gevreesde Rusland. Wellicht zijn er in de toekomst meer mogelijkheden tot dit soort samenwerkingen, bijvoorbeeld met Litouwen, maar dan zal de politieke spanning tussen de EU en Rusland eerst wat moeten minderen.

Voor dit artikel zijn de volgende bronnen gebruikt:

Aalto, P. (2002). A European geopolitical subject in the making? EU, Russia and the Kaliningrad question. Geopolitics, 7(3), 142. doi:10.1080/714000977.

Balvert, F. P. (2007). Between East and West, A study of the Kaliningrad Region as a Russian exclave in the EU (Master Thesis, Erasmus Universiteit Rotterdam). Verkregen van https://thesis.eur.nl/pub/4132/.

Blinnikov, M. S. (2011). A Geography of Russia and Its Neighbors. New York :Guilford Press.

Diener, A., & Hagen, J. (2011). Geopolitics of the Kaliningrad exclave and enclave: Russian and EU perspectives. Eurasian Geography and Economics, 52(4), 571-582. doi:10.2747/1539-7216.52.4.567.

Domaniewski, S., & Studzinska, D. (2016). The small border traffic zone between Poland and Kaliningrad region (Russia): The impact of a local visa-free border regime. Geopolitics, 21(3), 538-555. doi:10.1080/14650045.2016.1176916.

Fedorov, G. (2010). The Kaliningrad dilemma: A ‘development corridor’ or a ‘double periphery’? The geopolitical factor of the development of the Russian exclave on the Baltic sea. Baltic Region, 2,  5-6. doi:10.5922/2079-8555-2010-2-1.

Krasnov, E. V. (2014). Post-Soviet Politics: Crisis Management Challenges in Kaliningrad. London:  Routledge.

Richard, Y., Sebentsov, A. & Zotova, M. V. (2015). The Russian exclave of Kaliningrad. Challenges and limits of its integration in the Baltic region. CyberGeo, 15(1), 5-12. doi:10.4000/cybergeo.26945.