Netflix heeft op mijn telefoon altijd een beginscherm waarop zij, naar hun mening waardige en voor mij geschikte films, adverteren. Menigmaal heb ik als ongehoorzame consument dit advies genegeerd, vaak met de reden dat het daar in zulke grote letters stond aangeprezen en voorgeschreven. Maar het lukt ze toch. Gisteravond heb ik voor het eerst in lange tijd een hele Netflixfilm helemaal uitgezeten en ervan genoten: “The King” (een veelzeggende en naar mijn mening iets te dramatische titel) is een aanrader. Het verhaal van een jonge dronkenlap uit begin 15e eeuw die toevallig ook de zoon van de koning is, wordt hier weergeven in fraaie shots, met indrukwekkende vechtscènes in loodzwaar harnas. Het allermooiste eraan is echter dat dit niet een film is gebaseerd op de historische feiten, maar als basis het toneelstuk “Henry IV” van Shakespeare neemt. Dit resulteerde in het besef dat ik kijk naar een weergave van een weergave van historische feiten. Toen ik dit eenmaal uitgesproken had tegen mijn vriend, grinnikte hij en merkte hij op dat dit vrij standaard is voor de manier waarop we geschiedenis lezen.

We hebben als mensen altijd al vertrouwd op secundaire bronnen als het gaat om geschiedenis en ook wetenschap, en hebben ook altijd beseft dat dit niet het meest betrouwbaar is; de tweede auteur kan naar zijn inzicht gebeurtenissen of observaties een ander tintje geven of dingen weglaten die hem of haar niet goed zinnen. Primaire bronnen zijn betrouwbaarder, maar ook dat ligt aan de auteur van de bron; een prins van Oranje zal een verloren veldslag tegen de Spanjaarden anders beschrijven dan een Spanjaard dezelfde slag. Er waren echter ook ooggetuigen die zichzelf als “onafhankelijk” beschouwden en probeerden verslagen zo objectief mogelijk neer te pennen. Maar hier zit de catch: tegenwoordig geloven velen dat dit niet meer kan. Wat deze auteurs proberen is het wetenschappelijk afbeelden van de werkelijkheid, maar hoe weten we zeker dat dit een ware afbeelding van de werkelijkheid is? De voornaamste filosoof en geschiedkundige die hier recentelijk hard over heeft nagedacht is Michel Foucault (1926-1984). Deze Fransman beschrijft in zijn Les mots et les choses (The Order of Things) twee manieren waarop de mens naar wetenschappelijke verbeelding van onze werkelijkheid keek: de Klassieke representatie en onze moderne manier van denken over geschiedenis. In deze klassieke representatie van de werkelijkheid gelooft men dat hoewel de manier van kennis vergaren discutabel is, een afbeelding van de werkelijkheid waar is. Als twee mensen hetzelfde stukje werkelijkheid afbeelden, komt er volgens deze klassieken eenzelfde afbeelding uit. Foucault stelt echter dat we sinds de filosoof Kant (1724-1804) wetenschappelijk denken anders zijn op gaan vatten, en dat gemaakte afbeeldingen van de werkelijkheid van elk individu anders zijn. De mens is de oorzaak en maker van de representatie van de werkelijkheid, en niet de werkelijkheid zelf. Deze opvatting is zo radicaal anders dat een wetenschapper van nu een wetenschapper uit 1600 niet zou kunnen begrijpen, omdat zij zo’n andere opvatting hebben van hoe wetenschappelijk denken in elkaar zit; de werkelijkheid weergeven vereist een te persoonlijke invulling, volgens moderne wetenschappers.

Als geograaf vraag ik mij dan af: geldt dit onvermogen om de representatie van een ander volledig te begrijpen ook voor wereldburgers van nu? Maakt een Kazach een andere representatie van de werkelijkheid dan een Venezolaan? En zo ja, is dit verschil zo groot dat we elkaar niet goed genoeg kunnen begrijpen? Dat de uitspraken van een Nederlands onderzoeksbureau niet toepasbaar kunnen zijn op een conflictsituatie in Syrië, omdat de representatie van de werkelijkheid niet hetzelfde is als de representatie die Syriërs aanhouden?

De film en daarmee ook Shakespeare gaven mij in ieder geval wel het gevoel Henry IV te begrijpen; of dat ook echt het geval is, maakt voor een film op zondagmiddag ook niet uit. Soms heb je genuanceerde opvattingen over wetenschap nodig, en soms gedachteloos vermaak.

Kijk “The King” op Netflix: https://www.netflix.com/title/80182016
En voor meer info over Foucault en zijn blik op wetenschapsbeoefening: https://plato.stanford.edu/entries/foucault/#OrdeThin