Een halfjaar geleden was ik bijna klaar met mijn tweede jaar sociale geografie. Het ging voorspoedig, niets zat tot nu toe tegen, alles was gehaald, maar toch… iets miste. Sommige mensen spreken dan met de studieadviseur, sommigen verven hun haar een gekke kleur, sommigen kiezen ervoor een lange reis in Zuidoost-Azië te maken; ik had een andere manier van omgaan met een crisis als deze. Ik besloot me in te schrijven voor een minor klassiek Griekse taal en haar doorwerking in de Europese cultuur. Dat had ik toch wel zes jaar volgehouden op de middelbare, en het was een van de weinige vakken die ik echt miste. Een Griekse tekst vertalen voelt namelijk een beetje als een eeuwenoude puzzel oplossen, en waar ik vaak intellectuele diepgang mis in puzzels is deze ook nog eens een kijkje in de gedachten van een millennia-oude kerel; ideaal dus.

Deze gedachten van een 2.446 jaar oude man (als voorbeeld is de filosoof Plato genomen) worden net als onze gedachten gevormd door de wereld waarin we leven. Wij als bezitters van een telefoon met Google Maps standaard geïnstalleerd hebben een goed beeld van hoe onze wereld er nou eigenlijk uitziet. Maar hoe zag de wereld er dan tweeëneenhalf duizend jaar geleden uit voor haar bewoners? Nou, ongeveer zo:

Deze kaart werd door zowel de Grieken als de Romeinen gebruikt als kaart van de hele wereld. Je ziet dat de wereld in het oosten ophoudt na de Straat van Gibraltar, in het zuiden eindigt na Noord-Afrika, in het oosten tot ongeveer de Kaspische Zee in huidig Rusland komt, en in het noorden wisten ze wel wel dat er nog meer land was, maar na het leefgebied van de Kelten en de Scythen (de grote Euraziatische steppe, het gebied wat we nu zien als ten oosten van de Volga tot bij het Oeralgebergte) hield het wel op, dachten ze toen. De maker van deze kaart is Hecataeus, een geograaf en historicus die leefde rond 600 voor Christus; hij beschrijft dit gebied aan de hand van de volkeren die hij tegenkomt in zijn werk, Περίοδος γῆς (Periodos ges, “rondvaart om de wereld”). Om de wereld heen ligt de Oceanus, wat het einde was van de wereld. 

Deze kaart van Hecataeus werd als bron en als mikpunt voor kritiek gebruikt door Herodotus (±485 tot ± 425 v.C.), de eerste schrijver van geschiedenis zoals wij dat nu doen. De kritiek ging over de meetkunde die voor de kaart gebruikt was; deze was volgens Herodotus “niet verstandig uitgelegd”. Ook werd er steeds verder gereisd en was snel duidelijk dat de wereld zich verder uitstrekte van oost naar west dan dat eerder gedacht werd; ook werd door Pythagoras rond 530 v.C. al geopperd dat de aarde geen platte ronde schijf was, maar een bol. Desondanks werd Hecataeus’ kaart nog veel gebruikt, met name omdat er handig mee genavigeerd kon worden. Dit is ook in ons huidig gebruik van de Mercatorprojectie te herkennen: het is niet de meest waarheidsgetrouwe weergave van onze aarde, maar wel het handigst om mee te navigeren.

Een latere kaart werd gemaakt door Dicaearchus in de derde eeuw voor Christus. Hierop is al meer van Europa, Afrika en Azië te zien, met ook verwijzingen naar Scandinavië en IJsland (Thule).

Wat echter altijd een obstakel is bij het onderzoeken van de Griekse levenswijze is het gebrek aan primaire of zelfs secundaire bronnen. Veel van wat we weten komt van quotes uit geschriften in andere geschriften waar ook maar delen van zijn teruggevonden, en over deze quotes had de auteur van het deels bewaarde werk vaak een mening.

Verwonderlijk toch? Dat de eerste hoogwaardige wetenschap, het ontstaan van empirisch en rationeel denken, allemaal beoefend werd in een wereld waarvan ze niet eens wisten hoe groot die wel niet was! Als je hier meer over wil weten, raadt ik je aan “The History of Cartography” door J. B. Harley en D. Woodward (1987) eens op te zoeken. 

De afbeelding van de kaart van Hecataeus komt van de Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/biography/Hecataeus-of-Miletus
De kaart van Dicaearchus komt uit het boek “The History of Cartography: Volume 1, Cartography in Prehistoric, Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean” door  J. B. Harley en D. Woodward (1987). https://www.press.uchicago.edu/books/HOC/index.html